بِسْمِ اللَّه وَ
لَهُ الْحُكْمُ وَ
إِلَيْهِ الْمَصِيرُ
روش توحیدی نسبت به تنوع بشری و تکثُّر اعتقادی
دین توحیدی - وحیانیِ اسلام، دینی است که صاحبش «خَيْرُ
الرَّاحِمِينَ» و «أَرْحَمُ
الرَّاحِمِينَ»
است؛
صاحبی که ذکر و
یادش با
صفات «رَحمن و رَحیم» افتتاحیۀ سُوَر کتابش میباشد؛ و در اکثر اوقات سرآغاز
کار و فعالیت پیروانش بحساب می آید. و این همان دینی است که رسولش دشمنان
جنگی
۲۳
ساله را می بخشد! و پذیرش توبه در آن حتی برای «کُفار حربی» باز و آزاد می
باشد. و از این عالیتر، التزام به عدالت در این دین وحیانی و نشأت گرفته از
لطف ربانی حتی نسبت به دشمنان جنگی «نشانۀ تقوی و مهار نفس» محسوب می شود: وَلَا
يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ
أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ (مائده - ۸): «خصومت
و دشمنی کسانی شما را وادار نکند که از راه عدالت و توازن خارج شوید، بنابر
این عدالت و توازن به خرج دهید، که نزدیکترین روش به تقوی و انضباط دینی
است». همچنین
این دین توحیدی - وحیانی، دین علم و حقیقت است، و علمی بودن و حقیقت نگری
آن تا جایی است که اظهار نظر قطعی حتی برای فردا در آن منع شده است؛ چونکه
بدان علم قطعی نداری! و باید همراهش بگویی ان شاء اللّه: وَ
لَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَداً، إِلَّا أَن يَشَاءَ
اللَّهُ (کهف: آيات ٢٣ و ٢۴): «هیچ
وقت مگویید من فردا اين کار و عمل را انجام میدهم، الا اينکه {بگوييد} اگر
مشیّت اللّه و خالق یکتا اقتضاء نماید»، و
ان شاء اللّه یعنی
اگر ارادۀ خالق و قوانین آن اقتضاء نماید و زمينه هاى کار و عمل مورد نظر
فراهم گردد؛ زیرا همه چیز دست بشر و در محدودۀ ارادۀ او نیست، و منجمله
خیلی چیزها حتی قابل پیش بینی نیستند. و این عبارت (ان شاء للّه) همان قید
و حذَر مسئولانه و مُتقیانه ای است که با قرار گرفتنش در دست «اهل هوی و
فاقد انضباط دینی» وسیلۀ فرار از وعده ها و پیمانها شده است. و از همه
مهمتر و اساسی تر اینکه: دین توحیدی اسلام (که منشاء و مصدرش خالق عالَم و
معبود یکتاست)، تمام اصول و فروعش روی «حق و حقیقت» بناء شده است؛ و حتی
صاحب قرآن (اللّه و معبود یکتا) خودش را عین حق و حقیقت معرفی کرده است: ذَٰلِكَ
بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ (حج – ۶۲): «همانا
که اللّه و خالق یکتا عین حق و حقیقت است»،
و این همان خالقی است که ارض و آسمانها را نیز بنابر حق و حقیقت آفریده
است: وَ
هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ (اَنعام - ۲۳): «و
او همان ذاتی است که آسمانها و زمین را به حق و درستی آفریده است». و
بالاخره اینکه، این دین توحیدی - وحیانی، همان دینی است که آزادی بنی آدم
از سلطۀ یکدیگر و برقراری تعاون و اُخوَّت و فداکاری در میان نسل بشر
(روابط توحیدی) بزرگترین حکمت ظهورش بوده و سلب آزادی (ارادۀ انتخاب) از
این خلیفة اللّه و برقراری روابط سلطه گرانه با ایشان عین شرک و بت پرستی
اعلام شده است (که حداکثر ظلم و ستمکاری نسبت به خالق و مخلوق می باشد): قُلْ
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَ
بَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا
وَ لَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ (آل
عمران - ۶۴): «ای
رسولِ توحید و آزادی، خطاب به منسوبان مکاتب توحيدى اعلام نما که: بياييد
بسوى عقيده ای که بين ما و شما مشترک است، و آن اينکه جز اللّه و خالق یکتا
را عبادت و اطاعت نکنيم، و شريکى برایش قائل نشويم، و بعضى از ما آقاى بعضى
ديگر نشوند»، لکن
و با وجود همۀ اینها و بیش از اینها!!! منکرین حق و حقیقت و بدخواهان این
دین پر خیر و نعمت؛ از خشونت و بی عدالتیِ آن و عدم وجود آزادی در این ندای
توحیدی - وحیانی صحبت به میان می آورند و آن را غیر علمی تبلیغ و تلقی می
کنند؛ و به شیوه ای خصمانه این مسیر ذوالابعاد و پر انعطاف را
مجموعه ای از
«تعالیم گذشته و بی رحمانه»
منعکس می سازند؟! و لکن چنین تلقی و تعاملی! نه بیانگر واقعیت این منهج
رهایی بخش (و نجات دهنده از نفس و محیط و تاریخ)، بلکه بیانگر مواضع
نامعقول و زورگویانه ای است که علیه اسلام و مسلمین و «مُتشبِّث به مثالهای
تاریخی و تداوم یافته در جوامع اسلامی» اتخاذ می شود. و طبعا جُهّال خشن و
غریزی و گرفتار اعراف محلی - تاریخی نیز با روش کور و هواپرستانۀ خویش و
آویخته به مثالهای تاریخیِ دینداری (و آمیخته با تحریفات و خرافات قرونی)
کاری کرده اند که مواضع بدخواهانِ بی انصاف در حق این دین توحیدی - وحیانی
(که ناشی از لطف خالق در حق بنی آدم است) واقعی بنماید.
(نقل از:
فراخنای قواعد توحیدی و مثال زدگی مسلمین).
و حال به اصل موضوع می پردازیم و نحوۀ تعامل قرآن حکیم با ادیان و مسالک
مختلف و با معتقدین و پیروانشان تحت عناوینی و در سایۀ آیات قرآن تقدیم می
گردد، باشد که مواضع توحیدی واصل شوند:
جوامع مختلف
و مُختصّات آنها و ابتعاد از نزاع و دشمنی:
خالق منّان (بنابر تقدیر خودش و جغرافیای وسیع و آب و هوای مختلف) بنی آدم
را شاخه شاخه و رنگارنگ آفریده و
او
را به شعوب و اقوام و جوامع مختلف
تقسیم کرده است،
و آنگاه همۀ آنها را دعوت نموده که در رابطه با خالقشان تقوی و انضباط دینی
و در رابطه با یکدیگر تسامُح و انتفاح داشته باشند:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَ
جَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ
عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ (حجرات -
۱۳): «ای
بنی آدم، ما شما را از نر و ماده ای خلق کردیم، و آنگاه شما را در شعوب و
قبائلی - دستجات بشری - قرار دادیم، تا از یکدیگر متمایز شوید و همدیگر را
بشناسید، لکن اکرمترین و عزیزترین شما نزد اللّه با تقوی ترین و مُلتزِم
ترین شماست».
همچنین قرآن مُبین دربارۀ
تنوع زبانی و رنگارنگی جوامع بشری، آیاتی را ذکر نموده و مشخصا در این
رابطه می فرماید: وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ
أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ
لِّلْعَالِمِينَ (روم -
۲۲): «و
از آيات و نشانه های
اللّه و خالق یکتا همانا خلق آسمانها و زمین و تفاوت زبانها و رنگهای
شماست، و حتما در این امور نشانه ها و براهینی برای اهل علم نهفته است».
کمااینکه آیۀ دیگری موضوع تَلوُّن و رنگارنگیِ چیزهایی که در کرۀ ارض قرار
دارند بدین شیوه بیان می نماید:
وَ مَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي
ذَٰلِكَ لَآيَةً لِّقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (نَحل -
۱۳):
«و آنچه برای شما روی زمین قرار دادیم مختلف الالوان و دارای رنگهای متعدد
هستند، و به تأکید در این قضیه برای کسانی که متذکر می شوند آیت و نشانه ای
نهفته است».
و اما خالق عالم جهت ثبوت تعدُّد و تکثُّر جوامع بشری و جهات و روشهای
مختلفه، موضوع ادیان و مسالک و مناسک را نیز مطرح کرده و در این رابطه هم
روشنگری کرده است، بنحوی که قرآن مُنیر تعدُّد ادیان و مناسکِ مختلف و آداب
و رسوم آنها را به صراحت تقریر و اعلام نموده و بعنوان جهات و اطراف
مُعترَف بِه (و امری الهی) قلمداد کرده است:
وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا لِّيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَىٰ
مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَإِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ
فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ (حجّ - ٣٤):
«برای هر یک از اُمَم و جوامع توحیدی {در طول تاریخ} منسَک و طریقه ای قرار
دادیم، تا معترف و شکر گذار رزقی باشند که اللّه نصیب آنها گرداند، از
نعمتهای حیوانی، پس بدانید که معبود شما واحد و یکتاست و تسلیم و مطیع او
گردید، و بشارت باد بر اهل تسلیم و اطاعت».
بدیهی است که در این آیه ادیان و مناسکی مدنظر است که در مسیر یکتاپرستی می
باشند، و جهت تأکُّد روی تعدُّد و تکثُّر اُمَم و جوامع بشری (و مسالک و
مناسک مختلف آنها) قرآن کریم این مجموعه ها را بصورت مشخص ذکر و نام برده
است:
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ
وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ
يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ
شَيْءٍ شَهِيدٌ (حجّ -
۱۷):
«به تأکید آنهایی که ایمان آورده و مسلمان شده اند و آنهایی که یهودی و
نصارٰی و صابئه و مجوسی هستند، و همچنین آنهایی که مشرک و بت پرست می
باشند، حتما اللّه و معبود یکتا روز قیامت آنها را از هم جدا ساخته {و حساب
جداگانه ای برایشان باز می کند}، و اکیدا اللّه و خالق یکتا بر هر چیزی
ناظر و مطَّلع می باشد».
و طبعا این تقسیم بندی (و الهی بودنش) هماهنگی زیادی با
ماهیّت
متفاوتِ فرهنگی و
بافت
تربیتی متفاوتِ انسانها دارد (که آنهم بنابر علل و دلایل خودش بوجود
آمده است)، و این امر در آیۀ
۸۴
سورۀ اِسراء بدین صورت بیان شده است:
قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَىٰ شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ
أَهْدَىٰ
سَبِيلًا:
«بگو
هر کسی بنابر ساخت و شاکله ای که پیدا کرده حرکت و عمل می کند، و آنگاه
خالق تان بهتر می داند که چه کسی بیشتر هدایت پذیر و در صراط مستقیم قرار
گرفته است».
البته این بدین معنا نیست که هر چه طبیعی و الهی است بحال خود باقی بماند و
تغییری ننماید؛ زیرا بنی آدم در مقابل یک طبیعت و یک تقدیر الهی قرار
ندارد، بلکه در آنجا هم تعدُّد و تکثر وجود دارد. برای مثال: عدم تعلیم و
تربیتِ بشر مایۀ عقب ماندگی او می شود؛ و این یک امر طبیعی و الهی است،
کمااینکه تعلیم و تربیت مایۀ رشد و ترقی بشر می گردد، که آنهم طبیعی و الهی
و با ناموس خلقت همخوانی دارد. این وضعیت همانست که در ادبیات توحیدی تقدیر
و قضا و قدر نامیده می شود، و اما مُحتوای آن به شیوۀ انحرافی و تک بعدی
دریافت شده است؛ زیرا ما یک تقدیر و قضا و قدر نداریم، بلکه به اندازۀ
قوانین توحیدی - وحیانی (تکوینی و تشریعی) با تقدیرات الهی و قضا و قدر
روبرو هستیم.
و مشخصا
اگر ما اهل جَهد و جِهاد و تلاش باشیم برندۀ دنیا و
آخرت خواهیم بود (این یک تقدیر است)؛ همانطور که اگر بیکاره و تماشاچی و بی
خیال باشیم در دنیا و آخرت محروم و بازنده می شویم (که آنهم تقدیر دیگری می
باشد). اینست که قرآن حکیم در عین تقریر تعدُّد و تکثُّرِ ادیان (و مناسک و
مناهج مختلف)، تذکر می دهد که برای تغییر و تحول آنها (و تعلیم و تربیت
توحیدی) باید هوشیارانه حرکت نمود و از افتادن در دام تنازع و درگیری پرهیز
کرد. و آیۀ
۶۷
سورۀ حجّ این موضوع را بدین صورت بیان کرده است:
لِّكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ
فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَىٰ رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَىٰ هُدًى
مُّسْتَقِيمٍ:
«برای هر اُمَّت و جامعه ای منسَک و طریقه ای قرار دادیم، که آنان بدان چنگ
زده و تمسُّک می جویند، پس ای محمد این موضوع {اختلاف در مناسک و مناهج}
شما را وارد نزاع و دشمنی با آنها ننماید، و تنها بسوی خالقت دعوت نما {و
مشغول دعوتگری توحیدی باش}، و به تأکید ای محمد شما روی هدایت مستقیم و بر
حق می باشید».
اینست هدایت ربّانی و راه راست و حقانی؛ و طبعا ثمربخشی آن نیز همانا در
عدم وارد شدن به منازعات بیفایده و زیانبخش و تمرکز روی دعوت و بلاغ مُبین
توحیدی است.
تکثُّر شرایع و مناهج
و دعوت به عدالت
و خیرخواهی:
خالق عالم چنین اراده کرده و مشیت ایشان چنین اقتضاء نموده که بنی آدم
متفاوت و متنوع باشند
و به چیزهای مختلف متمسِّک و چنگ اندازند
و دارای طُرُق
و مناهج متعدِّد گردند. و این طبیعتِ این مخلوق مفضَّل و عالی مقام و نشأت
گرفته از قضا و قدر الهی است، و بیان وحیانیِ قرآن در این رابطه بدین قرار
است:
لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ
لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ
فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا
فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ (مائده -
۴۸):
«بدانید
که برای هر یک از شما راه و روشی قرار داده ایم، و اگر اللّه و خالق یکتا
اراده می کرد همۀ شما را یک امت {و یک راه و روش} قرار می داد، و لکن او
میخواهد شما را دربارۀ آنچه {از راهها و روشها} به شما داده بیازماید {که
چقدر دارای موضع بر حق و متناسب هستید}، بنابر این، در رابطه با خیرات و
عملکرد مُحِق {و آنچه بر حق و رواست} از یکدیگر سبقت و پیشی بگیرید، {و
بدانید که} منزلگاه نهایی شما بسوی اللّه و خالق یکتاست، و آنگاه شما را در
رابطه با آنچه اختلاف داشتید مطلع می سازد».
بدیهی است که این وضعیت همیشه چنین بوده است، کمااینکه قرآن مُبین در آیۀ
دیگری داستان اختلافات و آرای مختفله را در طول تاریخ (به حق و ناحق) نقل نموده و
آن را یک امر طبیعی و ریشه دار و ناشی از ارادۀ خالق یکتا قلمداد کرده است:
وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَلَوْلَا
كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فِيمَا فِيهِ
يَخْتَلِفُونَ (یونس - ۱۹):
«مردم روی زمین جز یک جنس و ماهیت نداشتند، و لکن دچار اختلاف شدند و متفاوت
گردیدند، اما اگر ارادۀ خالقت در کار نبود {مبنی بر اختلاف و تفاوت} حتما
اختلافات مابین بشری {و تفاوتهایشان} خاتمه پیدا می کرد».
و سند ظهور اختلاف و تفاوت بشری (بنابر اراده و قدر الهی) در آیۀ بسیاری و
مشخصا در آیۀ ۹۳ سورۀ نحل بدین شیوه بیان شده است:
وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰكِن يُضِلُّ مَن
يَشَاءُ وَيَهْدِي مَن يَشَاءُ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ
(نحل - ۹۳):
«اگر خالق یکتا می خواست و ارادۀ او اقتضاء می کرد، شما {بنی آدم} را امت و
جامعه ای متحد و یکدست قرار می داد، لکن چنین مقدَّر است که بعضی دچار
ضلالت و گمراهی و بعضی هدایت پذیر و سر راه بیایند، و حتما در رابطه با
عملکردی که داشته اید مورد سؤال و بازخواست قرار می گیرید».
خوب
این آیات آشکارا بیان می دارند
که در یک جامعۀ
معقول و
متفاهم
و
معتقد
به
اختلاف و تفاوت (و معترف به
آزادی و کثرت
گرایی)، پیروان ادیان و صاحبان مسالک و
اعتقادات متفاوت می
توانند
با هم زندگی مسالمت آمیز و همکارانه ای داشته
باشند. کمااینکه آیۀ
۲
سورۀ مائده این واقعیت را روشنتر ساخته و چنین امر و نهی بیان می نماید:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا
الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ
الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّن رَّبِّهِمْ وَ رِضْوَانًا
وَ إِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ
أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُوا وَ تَعَاوَنُوا
عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ
وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
(مائده -
۲):
«ای
اهل ایمان و اسلام، شعارها و مُحرَّمات اللّه و معبود یکتا را {در رابطه با
حقوق دیگران} مُباح و زیر پا مگذارید: نه ماههای حرام را (ذوالقِعْده،
ذوالحِجَّة، مُحرَّم، رَجَب)، نه هدایا و حیوانات علامتگذاری شده را
(قربانیهای مناسک حجّ - قبل از اسلام}، و نه کسانی که {از غیر مسلمین} قصد
رفتن بسوی بیت الحرام را می نمایند، که رزق و روزی خویش را از راهی مقبول و
رضایتبخش {از طریق کسابت} از خالقشان می طلبند. و هر وقت که مراسمات حجّ را
به اتمام رساندید، آنگاه میتوانید به صید و شکار بپردازید، و لکن عداوت و
دشمنیِ جمع و دسته ای که مانع رفتن تان به مسجد الحرام می شوند، شما را
وادار نکند که از حدود خود تجاوز نمایید، و {بجایش} بر مبنای خیر و
نیکوخواهی و تقوی و انضباط دینی، همکار و پشتیبان یکدیگر شوید، نه اینکه در
بدکاری و تنازع با همدیگر همکار و هماهنگ شوید، پس {ای مؤمنان} تقوی و
انضباط دینی داشته باشید، و به تأکید اللّه شدید العقاب و دارای مجازات سخت
و سنگین می باشد».
لازم به ذکر است که این آیه زمان فتح مكه
و در حساسترین اوضاع
نازل شده است (سال هشتم هجری)،
که
از طرفی
مسلمین بسیار قدرتمند شده بودند،
اما از طرف دیگر وضعیت هنوز متلاطم بود.
لکن و
با وجود این
قضایا
مسجد الحرام و کعبة اللّه (که محل احترام همگان بود - مثل
قدس و بیت المقدس)،
بنابر
نصوص وحیانی و تسامح توحیدی
برای همۀ اطراف مفتوح گذاشته می شود؛ بنحوی که غیر مسلمین هم می توانستند
در آن مکان حضور پیدا
کنند
و با توجه به آداب و اعراف خودشان مراسمات
خود
را برگزار
نمایند. و
طبعا راهگشایی
قرآن
جهت
حلّ
و فصل
این موضوعِ «مختلفٌ
علَیه»
مبنی بر مشارکت اطراف متعدِّده و عدم محرومیت
بعضی (و حتی مغلوبین) بوده است.
اما
با توجه به عدم مراعات مبانی مشترک و
توطئه گری علیه مسلمین
و تداوم روشِ «لا اَیْمانی و خبیث مُشرکین»
اوضاع دیگری بوجود آمد و احکام جدیدی نازل
گردید؛ بنحوی
که بعضی اطراف و مشخصا مشرکین و بت پرستان (که در رأس حروب با مسلمین
بودند) با احکام شدیدی روبرو شدند (مبنی بر نجس خواندنشان - که بعدا و در
جنگ رِدِّة این نجاست و خباثت هویداتر گردید)، و بدین ترتیب از برپایی
مراسمِ حجّ در مسجد الحرام محروم گشتند
(و ممکن است عدم جدیّت برخی از مسلمین هم در نزول این حکم دخیل بوده باشد)، و حکم مُنزَل قرآن در این رابطه
بدین قرار بود:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا
يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَٰذَا وَ إِنْ
خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاءَ
إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (توبه -
۲۸):
«ای اهل ایمان و اسلام، غیر از این نیست که مشرکین نجس و خبیث هستند {بت
پرست و توطئه گر}، و بعد از این سال (نهم هجری) نباید وارد مسجد الحرام
شوند، و اگر خوف مشاکلی را دارید، آنگاه اللّه و خالق یکتا به فضل خودش،
اگر اراده کند، شما را مستغنی و بی نیاز خواهد کرد، و به تأکید اللّه بسیار
عالم و صاحب حکمت است».
و اما از اینهم صریحتر
و عینی تر و واسعتر، همانا تبیین تعامل مسلمین مبنی بر
عدالت و نیکوکاری با اهل دیانات و مناسک مختلف
و مشخصا با کسان و جهاتی است که (به هر علَّتی) ایمان نمی آورند و به دین
توحیدی اسلام ملحق نمی شوند، و آیۀ
۸
سورۀ
مُمتحِنه
این موضوع اساسی و عملی را بدین صورت بیان داشته است:
لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ
وَ لَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا
إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (سورۀ
مُمتحِنه- آیۀ ۸):
«اللّه مانع شما مسلمین نيست که با کسانى که بدليل ايمان و اعتقاد به دين
توحيد با شما نجنگيده و شما را کشتار نکرده و از سرزمين و ديارتان اخراج
نکرده اند، نيکى و بخشش داشته باشيد، و حقا که الله نيکوکاران و بخشندگان
را دوست دارد».
و طبعا این منهج توحیدی و روش دینداری اسلامی است، منهج و روشی که همۀ
انسانها در آن مخلوقِ اللّه
و خالق یکتا
محسوب شده و حامل روح الهی هستند و در ذات
خودشان صاحب حرمت و کرامت می باشند. و اما اگر غیر از این مشاهده شده (در
انحراف و
خلافکاری)، در رابطه با خود اسلام و خود مسلمین هم! بیشتر
مشاهده شده است. بگذریم از اینکه بنی آدم و همۀ جوامع بشری دارای
اشتراکات اساسی و بسیار وسیعی هستند؛ اما تحقق چنین امری نیازمند حمل و
تحمل مواضع توحیدی و التزام
به آیات ذکر شده و مبنا قرار دادن روشهای مسالمت آمیز و پذیرش اصل آزادی و
تعدُّد و کثرت گرایی است.
نفیِ اجبار در امر دین و تأکید روی تدیُّن توحیدی:
اساس دین و دیانت، همانا ایمان و اعتقاد و یقینیّاتِ فرد و اجتماع
است، امری که (به طبیعت خودش و
بنابر عقلانی و درونی بودنش) بر پایۀ زور و جبر و تحمیل بوجود نمی آید،
بلکه در سایۀ قناعت و اطمینان شکل می گیرد و بروز می کند. و قرآن حکیم نیز
به شیوۀ صریح و رسایی این حقیقت فِطری و ابدی را اینطور بیان کرده است:
لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَن
يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ
بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
(بقره - ۲۵۷):
«در قبول و پذيرش دين اسلام اِکراه و اجبارى وجود ندارد، و به تحقيق راه
رشد و تکامل (توحيد) از ضلالت و گمراهى جدا و مشخص شده است، بنابر این، هر
کسی که منکر طاغوت و نیروهای شیطانی شود و به الله ایمان بیاورد، به
دستگیرۀ مطمئنی چنگ زده که قابل شکست و اِنکسار نیست، و اللّه و خالق یکتا
بسیار شنوا و داناست.
در این راستا و بعد از بیان نحوۀ شکل گیری ایمان (به مثابۀ پایۀ دین و
دینداری) قرآن مُنیر روش دعوت توحیدی را ترسیم و راه ایمان و اسلامیت را
چنین ذکر می کند:
فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ، لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ
(غاشیه - ۲۱ و۲۲):
«دعوت و بیدارگری کن، همانا که شما {ای محمد} تنها دعوتگر و بیدار کننده
ای! و اما بر دیگران سلطه و سیطره ای نداری».
و تعلیل و استدلال وارده جهت این روش توحیدی آیاتی از این نوع می باشد:
وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكُوا وَ مَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ
حَفِيظًا وَ مَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ (اَنعام -
۱۰۷):
«ای محمد، اگر خالق یکتا می خواست {و دیانت بنی آدم مبنی بر آزادی و انتخاب
نبود} آنها دچار شرک و چند خدایی نمی شدند؛ بنابر این، ما شما را نگهبان
آنها قرار نداده ایم و شما وکیل آنها نیستی».
اما با وجود اینها (و تقریر و تأیید بیان آزاد و امکان انتخاب)، قرآن حکیم
موضع خالق یکتا را تبیین و حقیقت کفر و ایمان را بدین صورت ذکر نموده است: اللَّهُ
وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ
وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُم مِّنَ
النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا
خَالِدُونَ (بقره
- ۲۵۸): اللّه
و خالق یکتا یار و پشتبان ایمانداران است، آنها را از جهل و تاریکی به نور
و روشنایی (توحید و اسلامیت) می رساند. و اما کسانی که کافر و منکر شده
اند، یاور و پشتبانشان طاغوت و شیاطین است، طاغوت و شیاطینی که آنها را از
نور و روشنایی به جهل و تاریکی (کفر و عداوت) می برد، آنها اهل جهنم هستند
و در آن ماندگار خواهند شد».
و به تبع این موضع توحیدی، رسول و مؤمنین موظف می شوند که در برابر اهل کفر
و انکار اینطور ظاهر شوند:
قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ، لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ، وَ لَا
أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ...... لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ
دِينِ (کافرون - آيات ١ و ٢ و ٣ و ۶):
«خطاب به کافران و منکران بگو که: عبادت و اطاعت نمى کنم آنچه را که شما
عبادت و اطاعت می کنيد، و شما هم عبادت و اطاعت نمى کنيد آنچه را که من
عبادت و اطاعت می کنم......،
پس راه و عقيدۀ شما براى خودتان و راه و عقيدۀ من براى خودم».
بدیهی است که هر دین و منهجی عملکرد و تبعات خود را دارد و به چیزهای مشخصی
(در دنیا و آخرت) منتهی می شود، کمااینکه نتیجۀ آنها به خودشان ارتباط پیدا
می کند و خیر و شرّ آنها متوجه پیروان خودشان می گردد؛ و اینهم موضع وحیانی
قرآن که در این رابطه بیان شده است:
وَ إِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ لِي عَمَلِي وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنْتُمْ
بَرِيئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ: (یونُس -
۴۱): «ای
محمد اگر پیامبریِ شما را تکذیب کردند؛ بگو که عملکرد من برای خودم؛ و
عملکرد شما نیز برای خودتان! شما از عملکرد من دور و مُبَرّاء هستید؛
همانطور که من از عملکرد شما دور و مُبَرّاء هستم».
و این
احسن بیان
است! هم در حفظ مواضع خویش و هم در آزاد کردن دیگران؛
و طبعا
در این بیاناتِ وحیانی خبری از اکراه و اجبار نیست، بلکه مُحتَوای عبارتِ
«لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ» در سراسر قرآن منتشر و هُویداست! و بیانگر
حقیقتِ مواضع توحیدی است.
حصر جنگ و قتال با جنگ افروزان و نهی تجاوز:
موضوع جنگ و قتالِ مسلحانه (جهاد حربی)
در دین اسلام و در میدان دینداری توحیدی، امری ثانوی و آشکارا دفاعی و ناشی
از عکس العمل خشن و مسلحانۀ مخالفان در مقابله با دعوت مسالمت آمیز توحیدی
و مشخصا دعوتی با این مواصفات است:
اُدْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ
وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ (نحل - آیۀ ۱۲۵): «ای
محمد، به راه خالق و معبودت دعوت کن (به راه توحيد)، بر پایۀ حکمت و کلام
اثر گذار و قانع کننده، و بر مبنای نصيحت ها و مواعظ دلسوزانه، و مجادله و
مناظره کن با مخالفان، به عالیترین روشی که ممکن است».
بنابر این، جهاد مسلحانه در اسلام نه تنها کاری واکنشی بوده و امری دفاعی
بحساب می آید (و جهت دفع شرارتِ دشمنانِ حربی است)، بلکه در آن ساحه نیز
باید تنها تا مرزهای دفع شرّ جلو رفت و نباید از حد ضرورت تجاوز نمود، و
اینهم تصریحات قرآنی
دربارۀ جهادِ مسلحانه:
أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ
عَلَىٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ، الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِم
بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ (حج -
۳۹
و
۴۰): «به
کسانی که مورد ظلم و تجاوز قرار گرفته اند، اِذن {حق} داده شده که جنگ و
قتال نمايند، و به تأکید اللّه و خالق یکتا بر نصرت و یاری آنها تواناست،
همان کسانی که از دیار و مملکت خود به ناحق و ظالمانه اخراج شدند، و سبب
اخراجشان چیزی نبود الا اینکه موحد بودند و گفتند معبود ما اللّه و خالق
یکتاست».
وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَ مِن رِّبَاطِ
الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرِينَ مِن
دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ (سورۀ اَنفال -
آيۀ ۶۰):
«حداکثر
قوت و نیرو را برای مقابله با دشمنان اللّه و دشمنان خودتان آماده کنید، تا
از شما خوفناک شده و رویتان حساب باز کنند و بر عظمت شما واقف گردند.
همچنین در سایۀ ایجاد چنین قوت و نیرویی، دیگران نیز که شما آنها را نمی
شناسید، اما اللّه آنها را می شناسد، از شما حساب خواهند برد».
فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ وَ حَرِّضِ
الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَن يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا
وَاللَّهُ أَشَدُّ بَأْسًا وَ أَشَدُّ تَنكِيلًا (نساء - ٨٤):
«پس در راه اللّه جنگ و قتال نما، و لکن غیر از خود را وادار مکن، الا
اینکه مؤمنان را تشویق و تحریض نما، ای بسا اللّه (و ربُّ العِزّة) شدت و
شرارت کسانی که کافر شده اند از سر شما بردارد، چرا که اللّه و معبود یکتا
دارای شدتی بیشتر و عقوبتی سنگین تر است».
وَ قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَ
لَاتَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَايُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ (بقره -
۱۹۰): «با
کسانی که با شما جنگ و قتال می کنند؛ مُوحدانه و در راه الله جنگ و قتال
نمایید؛ اما تجاوز نکنید و حد نگه دارید؛ چرا که اکیدا الله ظالمان و
تجاوزکاران را دوست ندارد».
الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ
قِصَاصٌ، فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا
اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ
الْمُتَّقِينَ
(بقره – ۱۹۴
):
«ماه حرام در مقابل ماه حرام است؛ و در این حرمت شکنیها نیز قصاص و توازنی
هست؛ پس هر کسی که به شما ظلم و تجاوز نمود؛ شما نیز بصورت متوازن در پی
جبران بر آیید و مشابه آنچه بر شما رفته انجام دهید؛ و تقوای الهی و انضباط
دینی داشته باشید؛ و بدانید که الله با اهل التزام و انضباط دینی است».
وَ إِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن
صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِّلصَّابِرِينَ (نحل -
۱۲۶):
«اگر به عقوبت و مجازاتی برخاستید، به همان اندازه باشد که مورد عقوبت و
مجازات قرار گرفته اید {مقابله به مثل}، و لکن اگر راه صبر و تحمل در پیش
گیرید {این روش} حتما یک خیر و نیکویی برای کسانی است که صبر و تحمل بخرج
می دهند».
وَ قَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً
وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ (توبه - ٣٦):
«با همۀ مشرکین جنگی {بدون تبعیض و استثناء} جنگ و قتال نمایید، کمااینکه
همۀ آنها به جنگ و قتالِ شما برخاسته اند، و اما بدانید که اللّه و خالق
یکتا با اهل تقوی و مواظب و منضبط می باشد».
فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَٰلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ،
فَإِنِ انتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(بقره
- ۱۹۱ و ۱۹۲): «پس
اگر با شما وارد جنگ شدند شما هم با آنها بجنگید، چنین است جزای اهل کفر و
انکار، و اما اگر دست از عداوت و جنگ طلبی {و مُمانعت از دینداری توحیدی}
برداشتند در آن صورت اللّه و معبود یکتا بسیار بخشنده و مهربان است».
لازم به ذکر است که عبارت
«فَإِنِ انتَهَوْا»
نوعی آرامش و آتش بس را بیان می دارد، موضوعی که می تواند زمینۀ صلح و
مصالحۀ سیاسی را (با کفار حربی) فراهم آورد، کمااینکه در آیۀ
۶۱
سورۀ اَنفال این موضوع به صراحت بیان گردیده و حتی با دشمنان جنگی و
کافرکیش (و حق ستیزان شر فروش) چنین توصیه شده است:
وَ إِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ
إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (سورۀ انفال - آيۀ ۶۱): «ای
محمد، اگر اهل جنگ و قتال به صلح و آشتی متمایل و علاقه مند شدند، شما نیز
تمایل و علاقه نشان بده و {نسبت به مکر و حیله هایشان} بر اللّه و خالق
یکتا توکل نما، و اکیدا او {نسبت به التزامات شما} بسیار علیم و شنواست».
و طبعا این آیات وحیانی، روشِ اهل توحید و آزادی را مُبیَّن ساخته و چند
موضوع اساسی را روشن و آشکار می نمایند:
اولا
جنگ و قتال مختص کسانی است که اهل جنگ و قتال هستند و به روش خشونت آمیز به
مقابله به دعوت توحیدی می پردازند،
ثانیا
جنگ و قتالِ مسلحانه در اسلام و در نصوص قرآنی، امری ثانوی و دفاعی و ناشی
از عکس العمل مسلحانۀ مخالفان حربی است،
ثالثا
جنگ و قتال امری راهگشایانه بوده و جهت رفع ممانعت از دین و دینداری است،
زمانی که دعوت توحیدی با تهدید روبرو می شود.
رابعا
جنگ و قتال باید تنها تا رفع ظلم و تجاوز و بر طرف شدن تهدیدات دشمنان
ادامه یابد، و بعد از آن لازم است خاتمه پیدا کند.
حقانیت
دین اسلام
و آزادیِ انتخاب بشری:
دین اسلام که تنها برنامۀ بر حق و مقبول نزد خالق عالم است
(اِنَّ الدّینَ عِندَ اللّهِ الإسلام)،
روی علم و عقل و اخلاق بناء شده است، همان سه بالی که حقانیت و مقبولیت این دین
توحیدی - وحیانی را جامۀ عمل پوشیده و التزام به آنها مایۀ پیروزی و خوشبختی بنی آدم
در دنیا و آخرت هستند. بنابر این، وقتی که می گوییم دین توحیدی اسلام حق
است و حقانیت دارد، قصدمان اینست که هم علمی و هم عقلانی و هم اخلاقی است.
و لکن آنچه بنابر نصوص وحیانی و تعالیم توحیدی و تجربۀ دور و دراز بشری، در
صدر عوامل رشد و ترقیِ نسل بشر قرار می گیرد و بلکه زایندۀ علم و عقل و
اخلاق است، همانا
«آزادی و ارادۀ انتخابگر اوست»؛
بنحوی که با سلب چنین صفتی از بنی آدم یکسره او نیز جزو حیواناتِ بلا اراده
در می آید و به اَسفل السّافلین می رود. پس آنچه در اینجا روی آن تأکید می
شود اینست که حقانیت دینِ خالق در علمی و عقلانی و اخلاقی بودن آنست،
کمااینکه علم و عقل و اخلاق به ما آموخته اند که حفاظت و حراست از آزادی و
ارادۀ انتخابگر بنی آدم یعنی حفاظت و حراست از جوهرۀ بشریت و تلاش جهت
تداوم عالمِ انسانیت (و این بزرگترین احترام اوست). و آیات زیر عالیترین
بیان در تبیین حقانیت توحیدی و آزادی انتخاب بشری هستند:
إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ لِلنَّاسِ
بِالْحَقِّ، فَمَنِ اهْتَدَىٰ
فَلِنَفْسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَ مَا أَنتَ
عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ (زُمَر - ۴۱):
«ای محمد، ما قرآن را به حقّ و برای مردم بر تو نازل کردیم، پس هر کسی که
هدایت شود برای خودش و به نفع خودش میباشد، و هر کسی که گمراه گردد غیر از
این نیست که ضلالتش روی خودش بار است، و {ای رسول} شما وکیل و مسئول سرنوشت
مردم نیستی».
قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنِ
اهْتَدَىٰ فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّمَا
يَضِلُّ عَلَيْهَا وَ مَا أَنَا عَلَيْكُم بِوَكِيلٍ (یونس - ۱۰۸): «بگو
ای مردم؛ همانا برای شما از طرف اللّه و معبود یکتا حق و حقیقت نازل شده
است؛ و بعد از این {بدانید} هر که از شما هدایت و مسلمان گردد، برای خودش
هدایت و مسلمان شده است؛ و هر که گمراه و کافر شود، مسئولیتش به گردن خودش
میباشد، و بگو من وکیل و مسئول انتخاب شما نیستم».
همچنین
در آیات دیگری این حقیقت تکوینی (با اصطلاحات و ادبیات متفاوت) بدین شیوه
بیان شده است:
وَ لَوْ شَاء رَبُّكَ لآمَنَ مَن فِي الأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً
أَفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ (یونس -
۹۹): «اگر
اللّه و خالق یکتا می خواست و اراده و قانون ایشان اقتضاء می کرد، همۀ
آنهايی که روى زمين هستند ايمان مى آوردند {اما اراده و قانون خالق بر
آزادى ذاتى و توان انتخاب بشریت قرار گرفته و چنین اقتضایی وجود ندارد}،
حال آيا شما مردم را وادار و مجبور می سازى که ايمان بياورند و جَبرا و
کَرها مسلمان شوند؟!».
إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ
فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا، إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا
شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا (انسان -
۲
و
۳):
«همانا که ما نوع بشر را از یک نطفۀ ترکیبی خلق نمودیم، بدین صورت که او را
می آزماییم و وارد مراحل دشواری می سازیم، و نهایتا او را شنوا و با بصیرت
گرداندیم. همانا كه ما نوع انسان را به راه توحید هدایت و راهنمایی کردیم،
چه اینکه شکرگذار باشد و چه کافر و ناسپاس در آید».
وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ
مَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ (کهف - ۲۹): «بگو
که حق و راستی از جانب خالق شماست؛ حال هر که میخواهد مؤمن و
ملحق شود
و هر که می خواهد کافر و منکر گردد». نَّحْنُ
أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ وَ مَا أَنتَ عَلَيْهِم بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ
بِالْقُرْآنِ مَن يَخَافُ وَعِيدِ (ق -
۴۵):
«ما آگاهترین هستیم نسبت به گفته ها و مواضع کافرانِ منکر {معلومات کافی
داریم}، و شما بر سر آنها جبّار نیستی و بر آنها سلطه و سیطره ای نداری {و
تحقق هدایت در اختیار شما نیست}، پس بر مبنای قرآن {و آیاتش} کسانی را
بیدار و دعوت نما که برای هشدارهای ما حساب باز می کنند».
وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا
أَعْمَالُنَا وَ لَكُمْ أَعْمَالُكُمْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِي
الْجَاهِلِينَ (قَصَص -
۵۵):
«و آنگاه که اهل ایمان و اسلام با سبّ و خطابِ جاهلانه روبرو شدند، از جواب
و مقابله آن اجتناب ورزیده و گفتند:
{بدانید که} عملکرد ما برای ماست و عملکرد شما برای خودتان است، سلام و
سِلمیت ما بر شما باد؛ ما سبّ و خطابهای جاهلان را جواب نمی دهیم».
اینست عُلوِّ و برتریِ تدیُّن توحیدی! که به هر حال باید در ماهیت و رفتار
مسلمین تجلّی یابد، تا بتوان ادعای اسلامیت و مسلمانی را جامۀ عمل پوشید و
آیات وحیانی قرآن را عینیت بخشید:
وَ عِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَ
إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا (فرقان - ٦٣):
«و تسلیم شدگان به خالق مهربان کسانی هستند که محترمانه و متواضعانه روی
زمین حرکت می کنند، و هنگامی که مورد عتابِ و بی احترامیِ جاهلان واقع شدند
{در جواب) به آنها سلام و سلمیت می فرستند».
و در غیر این صورت، موضوع مسلمانی و اسلامیتِ مسلمین حرف و حرّافی بیش
نخواهد بود.
جدیّت در تدیُّن توحیدی و آزادی مخالفان:
بدیهی است که آزاد اندیشیِ توحیدی و احترام به آزادی و حق انتخاب بشری،
معنایش تزلزل و شُل گرفتنِ مواضع توحیدی و عدم التزام و پایبندی به آنها
نیست، بلکه این طبیعت تدیُّن توحیدی است که مراعات حقوق دیگران (و اختیار و
انتخاب انسانها) با جدی گرفتنِ مواضع توحیدی هماهنگی و همخوانی دارد، نه
روی حساب آنها؟! بنحوی که اگر حقوق و اختیارات دیگران دچار نقض یا نُقصان
گردد، فی الواقع دینداریِ توحیدی گرفتار نقض یا نُقصان شده است. بنابر این،
زمانی میتوانیم مدعی دینداریِ متکامل و ذو الابعادِ توحیدی - وحیانی باشیم
که آزادی و حقوق دیگران مراعات و حفاظت شود، زیرا این امر مُبتنی بر نصوص
مسلم وَحیانی و جزو طبیعتِ دینداری توحیدی است. و این نوع اسلامیت و
مسلمانی (که مبنی بر تجانس جدیّت توحیدی و مراعات حقوق مخالفان است) در
آیاتی از قرآن بدین شیوه تصریح شده است:
فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَ لَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ
قُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ
بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَ
لَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ
يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ (شوری -
۱۵): «پس
دعوت کن و راست و مُحکم حرکت نما، کمااینکه امر شده ای، و از امیال آنها
تبعیت مکن؛ و بگو به آنچه اللّه نازل و مقرر کرده ایمان آورده ام و مأمور
به اصلاح و ایجاد توازن بین شما هستم. اللّه خالق ما و شماست، لکن اَعمال
ما از آن ماست و اَعمال شما نیز برای خودتان است؛ و بین ما و شما حجت و
برهانی باقی نمانده {با توجه به بلاغ مبین و اِتمام حجت}، و اللّه ما را
{روز قیامت و جهت قضاوت و حکم نهایی} جمع و حشر می کند و بازگشت بسوی
اوست».
و در آیۀ دیگری موضوع جدیّت توحیدی و آزاد گذاشتن مخالفان نسبت به مواضع
شان و انتخابی که دارند (و واگذاری مسئولیت عملکردشان به خودشان) اینطور
انعکاس یافته است:
قُلْ أَتُحَاجُّونَنَا فِي اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنَا وَ رَبُّكُمْ وَ لَنَا
أَعْمَالُنَا وَ لَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ (بقره -
۱۳۹):
«ای
محمد، به این منکران بگو: آیا دربارۀ ذات اللّه و معبود یکتا با ما مجادله
و مناقشه می کنید؛ در حالی که او خالق ما و شماست؟! حال {بدانید که} نتیجۀ
عملکرد ما برای ماست و نتیجۀ عملکرد شما برای خودتان است، و {بدانید که} ما
مُخلص اللّه و خالق یکتا هستیم».
و اما از همه بالاتر و عالی تر همانا تعاملی است که قرآن حکیم در رابطه با
اهل کتاب (و از جمله یهودیان و مسیحیان) توصیه کرده است؛ روشی که عامّ و
فراگیر بوده (به استثنای ظالمانِ متجاوز) و بیانگر نحوۀ تعامل توحیدی با
مخالفان حتی در بحث و مناظره است:
وَ لَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ
إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنزِلَ
إِلَيْنَا وَ أُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَٰهُنَا وَ إِلَٰهُكُمْ وَاحِدٌ وَ
نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (عنکبوت -
۴۶):
«با اهل كتاب {یهود و نصاری} مجادله و مناقشه نكنيد، مگر
بنحوی که اَحسَن و اثرگذار باشد، الا اینکه ظالمان شان استثناء هستند، و به
آنها اعلام نمایید که به آنچه برای ما و شما نازل شده ایمان داریم، زیرا
معبود ما و شما یکی است و ما تسلیم او شده ایم».
همچنین جدیّت تعامل توحیدی و عدم انخراط به میدانهای ناخواسته و
کشیده شدن بسوی بد زبانی و ادبیات نامحترمانه در آیات قرآن مورد تأکید قرار
گرفته و نشانۀ سعۀ صدر و ملاحظۀ دیگران قلمداد شده است، امری که ناشی از
اعتراف به اوضاع و احوال متفاوت و توجه به عرف و عاداتِ فرهنگی و تاریخی
آنها می باشد؛ و آیۀ ۱۰۸ سورۀ اَنعام بنحو رسایی این موضوع را اینطور بیان
داشته است:
وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا
اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ
عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا
كَانُوا يَعْمَلُونَ (اَنعام - ۱۰۸):
«نسبت به کسانی که غیر اللّه را فریاد می زنند {مشرکین} بدزبانی نکنید، چرا
که آنها نیز بنابر عداوتِ جاهلانه نسبت به اللّه بدزبانی می کنند؛ و
اینچنین {به طبیعت حال} عملگرد هر جمع و جماعتی را برایشان مُزیَّن و
آراسته ایم؛ و سرانجام همۀ آنها بسوی خالق شان باز می گردند، و آنگاه همۀ
اطراف را از نحوۀ عملکردی که داشتند مطّلع می سازیم».
اما با وجود این،
نباید تصور شود که مَباحثات و مُناظرات
و تعاملِ
حکیمانه به سادگی حلّال
مشکلات می گردد و معجزه
آفرین
می
شود؛ خیر چنین نیست، زیرا کسانی که روی مواضع
خصمانۀ خود اصرار می ورزند
(و حتی تن به تفاهم و مسالمت جویی نمی دهند)؛
موانع و تعلقاتی دارند که موضع گیریِ مجددشان را سخت و دشوار می سازد. بدین
خاطر قرآن مُنیر به رسول و اهل ایمان توصیه می کند که بیشتر متوجه مواضع و
اطاعت خودشان باشند؛ و نسبت به مخالفانِ خیره سر به بلاغ مبین اکتفاء
نمایند و سرنوشت آنها را به خودشان واگذار کنند:
فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ
وَقُل لِّلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْأُمِّيِّينَ أَأَسْلَمْتُمْ
فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوا وَّإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ
الْبَلَاغُ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ (آل عمران -
۲۰):
«بنابر این {ای محمد} اگر با تو وارد مناقشه و درگیری لفظی شدند به آنها
اعلام کن که من تسلیم اللّه و خالق یکتا شده ام و پیروانم همچنین، و به اهل
کتاب و مردم عامیّ بگو که آیا تسلیم شدید و گردن نهادید؟ و به تأکید اگر
تسلیم و پذیرای مواضع توحیدی گشتند هدایت می شوند، و لکن اگر رو گردانده و
پشت کردند، آنوقت وظیفۀ تو تنها ابلاغ رسالت است، و اللّه نسبت به وضع
بندگان بسیار بصیر و بیناست».
سازمان موحدین آزادیخواه ایران
۵
رمضان
۱۴۴۲
-
۲۸
فروَردین
۱۴۰۰