بسم الله الرحمن الرحيم

مَبـــــــــانی علمی شنـــــــــاخت

موضوع مبانی علمی شناخت به «روش اخذ معلومات و فهم دقیق موضوعات و انتخاب بهترین آنها» اختصاص دارد، و کار اساسی آن بررسی و ارزیابی چیزهایی است که عرضه و ارائه می شوند، اعم از خبر و کتاب و منابع صوتی و تصویری و هرچه حامل نظرات و معلوماتی باشد. و این مبانی عبارتند از: «تعرف مصادر»، «سنجش موضوعات»، و «قیاس و مقایسه». بنابر این، علاوه بر مبانی اخلاقی شناخت (که قبلا ارائه شده است) این مبانیِ علمی نیز وجود دارند، که ضروریست بر مصادر خبری، مباحث علمی، و کتابت و نظردهی رقابت و نظارت داشته باشند، کمااینکه باید «مبنای رد و قبول» در میدان بحث و سخن، روزنامه ها و مجلات، شبکات صوتی و تصویری و...... باشند. و طبعا این مقولات اساسی «اصول علمی بحث و بررسی» یا «مبانی درک و شناخت» را تشکیل میدهند، و از این جهت ما معتقدیم که مطالب و کُتُب و بحثهایی میتوانند ارزشمند و لایق اخذ باشند و معنای علمی و حقیقی داشته باشند که از این مبانی عبور و با توجه به آنها ارزیابی شوند. لکن در هر یک از این مبانیِ کلیدی امر مشخصی تعقیب می شود: در میدان تعرف مصادر اصل بر «سلامت و صلاحیت»، در میدان سنجش موضوعات اصل بر «مهارت و لیاقت»، و در میدان قیاس و مقایسه اصل بر «احسن و عالیترین» می باشد، تا بدین شیوه و در محدودۀ مُمکنات رسیدن به انتخاب احسن میسر گردد. بدیهی است که در گذشتۀ اسلامی نیز بیشترِ علوم مُدَوَّنه اصل و مبنایی داشته اند؛ و مثلا برای تدوین حدیث، علم الحدیث بوجود آمده است؛ برای فقه احکام، علم فقه و اصول ابتکار شده است، همچنین فلسفه (پیش از اسلام) علم منطق داشته است. و اکنون هم این مسائل وجود دارد، کمااینکه مسئلۀ روشهای علمی و اصول شناخت علوم در غرب حیّ و زنده است، و روش شناخت (مِتُدیسم) و شناخت شناسی در مراکز علمی آنجا بسیار رایج می باشد، و فلسفۀ علم خودش «روش شناخت» بحساب می آید. لکن با توجه به اینکه این حقایق در میان مسلمین تاریخی شده و نواندیشی و بازاندیشی نمی شود و با ادبیات معاصر ارائه نمی گردد (و بنابر سلطۀ استبداد و استعمار و انحطاط جوامع اسلامی بحث و بررسی علمی در ممالک ما اندک است)، در نتیجه این قضایا نیز حاشیه نشین و بی رونق شده اند.

در مبانی علمی شناخت آنچه در رأس قرار می گیرد و اصل مسئله را تشکیل می دهد اینست که: موضع گیری بر حق و عادلانه و «مُبتنی بر واقعیت» نسبت به هر شخص و کتاب و منبعی، زمانی موضوعیت و عینیت پیدا می کند و از خیال و آرزو به میان فرد و اجتماع می آید که با تکیه بر «تعرّف مصادر» و درک و فهم آنها و شناسایی گویندگان و نویسندگان، و بر مبنای «سنجش موضوعات» و بکارگیری میزانهای توحیدی و قوانین علمی و عقل بشری، و با استفاده از روش مُقارنه و قدرتِ افشای «قیاس و مقایسه» و توجه به اصلِ «تُعرَفُ الاشیاءُ بِاَضدادِها» اتخاذ شود. البته این سه پایۀ شناخت، بُعد علمی و مبانی علمی شناخت بحساب می آیند و برای وصول بشر به فهم واقعی بکار می روند، اما آنچه در این رابطه نباید فراموش گردد اینست: جهت استفادۀ حقیقی و استعمال درست این مبانی، سخت نیازمند اصول اخلاقی و ارزشی هستیم، اصولی که زیر عنوان «مَبانی اخلاقی شناخت» مُنتشر و آن را در سه اصطلاح اساسی «اِخلاص»، «آزاد اندیشی»، و «راهرَوی» خلاصه کرده ایم، و روی آنها بررسی جالب و راهگشایی صورت گرفته است. بنابر این، ما موحدین آزادیخواه با نظری نسبی و حتی «تردید آمیز» به ماهیت و مُحتوای «اشخاص و منابع و کتب» می نگریم، و اما در این راستا فرق اساسی بین «قدیمی و عصری» قائل نمی شویم، چرا که حقیقتا شخصیت ها و منابعی که واقعیات را «اَمینانه و عالمانه» بیان و منعکس کرده باشند، باید از میان انبوه شخصیت ها و منابع استبدادی، استعماری، توطئه ای، فرقه ای، ماکیاولی، جعلی و مُفتری و...... تمیز و تشخیص داد و آنها را مُخلصانه و آزاد اندیشانه و در سایۀ ماهیت و روش راهرَوانه، و همچنین بر اساس «مبانی علمی شناخت» کشف و استخراج نمود. و دراین رابطه موضوع «رابطۀ: دانشگاه، استبداد، و استعمار» بسیار خواندنی است. لکن با وجود همۀ مشاکل سر راه برای شناخت هر چیزی مبانی و اصولی وجود دارد، و جهت شناخت واقعی یک امر باید مبانی و اصولِ شناخت آن را هم بکار گرفت. و روی این اساس، ما نه مجبور به «رهاسازی واقعیات» و دروغ پنداری فراگیر می شویم، و نه گرفتار «اکاذیب و افسانه ها» و سخنان بی پایه ای که مایۀ گمراهی و سرگردانی بشریت هستند.

پس از نظر موحدین آزادیخواه سه مبنا میتوانند بشریت را به شناخت واقعی و عام رهنمون گردانند، و این مبانی عبارتند از: «تَعرُف مَصادر»، «سنجش موضوعات»، و «قیاس و مقایسه». اما قبل از وارد شدن به بحث و بررسی روی مبانی علمی شناخت، تعریفی مشخص از شناخت و مبانی مورد نظر ارائه می دهیم، تا اصل موضوع مشخص تر گردد: شناخت یعنی درک و معرفت و شناسایی، که مایۀ شفافیت و به صحنه آمدن واقعیت امور می شود و «واقعیت و ماهیت شناخته شده» را بر ملا و روشن می سازد. و مبانی علمی شناخت یعنی اصول و پایه هایی که بشریت را بسوی درک و فهم واقعی رهنمون می گرداند و موجب می شود که هر چیزی و هر موضوعی را آنطور که هست بشناسیم و درک نماییم. بنابر این، فایدۀ شناخت و مبانی علمی اش آنست که درسایۀ آن «حق و باطل» از هم مُشخص می شوند و بشریت به «فهم و شناختِ درست و واقعی» می رسد و از دروغ و اَوهام و خُرافات نجات می یابد. و حال به بررسی مبانی علمی شناخت می پردازیم:

مَبنای اول: تَعرّف مَصادر

مبنای اول شناختِ علمی «تعرُف مصادر» است، و منظور از تعرف مصادر اینست که منشاء اخبار و نظرات (اعم از صوتی و تصویری و کتبی) باید شناسایی شود، بدین معنا که در تعرف مصادر آنچه مشخصا پی گیری می شود، همانا مُشخص گشتن مصادر و این موضوع که منشاء یک امر چیست و از کجا آمده است. و در این میدان سؤالاتی از این قبیل جواب مناسب دریافت می دارند: این خبر از کجا آمده است؟ این کتاب را چه کسی نوشته است؟ این رادیو از آن کیست؟ این تلویزیون وابسته به کدام جریان است؟ و از این قبیل سؤالات. و این یعنی ما نمی توانیم همینطور و بسادگی هر چیزی را از هر کسی و منبعی دریافت نماییم؛ و در نتیجه باید معلوم و مشخص گردد که مصدر یک خبر و یک موضوع کجاست و مثلا جای اعتماد هست یا نیست. بنابر این توضیحات، معلوم میشود که در میدان تعرف مصادر اصل بر «سلامت و اتقان و اعتماد» است، یعنی در میدان تعرف مصادر به سلامت و اتقان و اعتماد (جهت اخذ و دریافت) و یا بر عکس به عدم اعتماد و ناسلامتی مصادر (جهت طرد و انکار) می رسیم. طبعا در تاریخ مسلمین هم این بررسیها رایج بوده است، و مثلا اگر ما به مصدر حدیث نگاهی بیندازیم می بینیم که اعتماد به رُوّات (راویها) در نقل و اخذ حدیث یک امر اساسی بوده است. یعنی می بایست کسی باشد که به او اعتماد شود و بنابر تقوا و انضباطی که دارد اخذ و دریافت حدیث از ایشان میسر گردد، و مشخصا به ثبوت برسد که چنین کسی «کذّاب و جعّال و ساخته چی» نیست. و روی همین اساس (و اصول دیگر) علم الحدیث بوجود آمده است. و طبعا این شیوه از اخذ و دریافت، هماهنگ با اصل تبیین در قرآن است، اصلی که مسلمین را موظف به تشخیص و تحدید امور و معلومات می سازد. البته در رابطه با علوم دیگر نیز مسلمین (در گذشته) اصول و قواعد زیادی وضع کرده اند، لکن حالا که اوضاع جوامع اسلامی بهم خورده و زیر سلطۀ اجانب قرار گرفته است مسئله به عوامی گری و هرج و مرج کشیده و این قضایا و حتی نفس علم جویی دچار ضعف و سُستی گشته است.

تعرُف مصادر برای اطمینان به سلامت و صالح بودن اشخاص و جماعات و نزاهت منابعی است که باید از آنها چیزی اخذ و دریافت شود؛ و عبارتست از درک و شناسایی دقیقِ مصادرِ «علوم و معلومات و اخبار» و هر آنچه محل کسب علوم و معلومات و اخبار می گردد، و شامل همۀ انسانها و منابع کَتبی و رسانه های ارتباطی و اسناد صوتی و تصویری و..... میشود. این مبنا و بکارگیری آن امری بدیهی می نماید، چرا که مصدر چیزی و محل صدور امری باید «مشخص و معلوم» باشد، تا بتوان روی ارزش و اعتبار آن حساب دقیقی نمود. و اتخاذ این مبناء بعنوان «شرط کسب علوم و معلومات و اخبار»، هم امری معقول و مفهوم و هم کاری علمی و هماهنگ با علم و حقیقت است. و از همه مهمتر یک شرط قرآنی است، شرطی که مبنای اسلامیت می باشد، و اصلا توحید یعنی اینکه بجز الله و خالق یکتا هیچ کس و هیچ منبعی را نباید مطلق گرفت، و اعتماد مطلق به غیر از الله «شرک» است، شرکی که مایۀ گمراهی بشریت می شود، و گمراهی نیز از جهالت و مجهولات و گُم شدن مصادر علوم و معلومات و اخبار نشأت می گیرد. در این رابطه بصورت مشخص آیۀ ۶ از سورۀ حجرات را مورد استناد قرار می دهیم، تا قضیه اصیل تر و محکم تر گردد. خدای سُبحان در این آیه مؤمنان را چنین امر و راهنمایی می کند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ: «ای کسانی که ایمان دار شده اید، هرگاه فاسق و منحرفی برایتان خبر و معلوماتی آورد، آن را تبیین و تحقیق کنید، مبادا به سبب عدم تبیین و تحقیق و از روی نادانی و نا آگاهانه به قومی و کسی ضرری برسانید و بعد از کار خود پشیمان گردید». در این آیۀ کلیدی به صراحت دو اصل اساسی منعکس شده اند: اصل اول اینست که هر کسی مُستحق منبع و مصدر شدن و محل اخذ و دریافت اخبار و معلومات نیست، اصلی که برای تحقق آن وجود «تعرُف مصادر» و تکیه به «مبانی اخلاقی شناخت» یک ضرورت اجتناب ناپذیر میباشد. و اصل دوم در این آیۀ راهگشا قضیۀ «تبیین و تفحص» و رسیدن به عین واقعیت است، بدین صورت که علوم و معلومات و اخبار نباید همینطور کشکی و اَلَکی از هر کس و ناکسی اخذ و دریافت گردد، بلکه باید اصل «تبیین و تفحص» برای رسیدن به اصل واقعیت در کار باشد. بنابراین، باید تبیین کرد، بررسی کرد، محک زد، تا به «واقعیت مُبَیَّن» رسید. عجبا!! این آیه کجـاست! و وضع مسلمین و جــوامع اسلامی کجــاست؟! بنحوی که حالا رسما و علنا مصادر کفر و استعمار و استبداد و کتب و افلام و مجلات خارجی! منبع اخذ علم و معلومات و اخبار مسلمین!! شده اند. همچنین آیۀ ۳۶ از سورۀ اِسراء در این رابطه بسیار رسا و راهنما بوده و چنین روشنگری میکند: وَ لاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُولـئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً: «از چیزی تبعیت و پیروی مکنید که بدان علم و اگاهی نداريد (یعنی دنبال مجهولات میفتید)، چرا که به تأکيد در این رابطه قوۀ شنوايى (گوش، که براى فهم حق و باطل – واقعی - توخالی است) و قوۀ بینایی ( چشم، که وسيلۀ ديدن حقايق و واقعيت است) و قوۀ نفی و قبول (قلب، که همان روح و ماهيت بشر است)، و همۀ این قـُـواها و استعــدادات، در اين رابطه مسئوليت دارند و از آنها سؤال و بازخواست می شود». اینهم در رابطه با «اتخــاذ مواضع مسئولانه»، که روی «واقعیات تبیین شده» بنا میشود، و مثل اینکه با نحوۀ موضعگیری عامۀ مسلمین! فاصلۀ زیادی دارد. آری؛ کافی بود که مسلمین همین آیه را بکــار بندند، تا از هدایت توحیدی بهره مند شوند. و اینکه مسلمین و جوامع اسلامی در طول «چهارده قرن گذشته» نتوانسته اند از اســلامیت خود نتیجه ای بگیرند، ناشی از «اِسمی بودن مسلمانی» آنهــا بوده است، و طبعا در این مدت طولانی، مسلمین و جوامع اسلامی، خارج از مسلمانی اسمی و بعضی تشریفات و مراسمات آلــــوده به وَهمیّات و خرافات، توجهی به آیات قـرآن نکرده و رسالت تـوحیدی کلا «رها و اِهمال» شده است، و از این جهت، در این مدت طولانی، قرآن و تعلیمات تـوحیدی در «یک وادی» و مسلمین و جوامع اسلامی نیز در «وادی دیگری» بوده اند و ربط زیادی به یکدیگر نداشته اند. از حکومتهای استبدادی و استعماری هم که بگذریم، چرا که  کار آنها معمولا سطه گری و غارتگری و خیانت پیشگی بوده است.

مبنای دوم: سنجشِ موضوعات

مبنای دوم شناختِ علمی «سنجش موضوعات» است، مبنایی که جهت وصول به اندازۀ اتقان و استحکام موضوعات و تشخیص منابع و اشخاص و جماعات بکار می آید. بدین معنا که یک موضوع (جهت درک حقیقت و لیاقت آن) باید بررسی و ارزیابی و تدقیق شود و آنگاه مورد قبول و انکار قرار گیرد. و ما که در میدان تعرف مصادر می خواهیم به سلامت و اعتماد مصادر برسیم، در میدان سنجش موضوعات میخواهیم به حقیقت و واقعیت چیزی دست پیدا کنیم و چنین امری را اثبات نماییم. به عبارت دیگر در میدان سنجش موضوعات از مرحلۀ سلامت و اعتماد عبور کرده ایم، و بعد از آن وارد مرحله ای می شویم که میتوانیم آن را مرحلۀ «لیاقت و مهارت» نامگذاری کنیم، و در این میدان به میزان علمی بودن و عمق و دقت موضوعات می اندیشیم و اینکه یک موضوع چقدر معقول و دقیق منعکس شده است. برای مثال در رابطه با شخصی ما از دو جهت میتوانیم نسبت به او اعتماد داشته باشیم یا نسبت به او بی اعتماد باشیم: یکی از جهت سلامت، و دیگری از جهت لیاقت. بدین صورت که یک فرد هم میتواند ناسالم و دغل و خائن، و هم نالایق و نادقیق و سطحی باشد. یعنی هم در بعد سلامت و امین بودن مشکله دار است و جای اعتماد نیست، و هم در بعد مهارت و لیاقت از عهدۀ کارش بر نمی آید و نمی شود به او تکیه نمود، و در نتیجه چنین کسی بلا شک حذف و طرد میشود. اما کسانی هستند که از نظر «سلامت و امانت» جای اعتماد می باشند، اما مهارت و لیاقت ندارند؛ و بنابر بی لیاقتی و ناتوانی بخوبی از عهدۀ کارشان بر نمی آیند. و این در حالی است که ما می خواهیم منبع کار و خبر و نظرمان، هم سالم و امین و در کارش بی غل و غش باشد، و هم اینکه لایق و ماهر و توانا باشد و از عهدۀ کارش بر آید، یعنی بتواند واقعیت و حقیقت یک امر را بخوبی منعکس و علمی و معقول بودنش را اثبات نماید. بنابر این، در میدان سنجش موضوعات، صرفا به سلامت و خوبی یک چیز یا کتاب یا یک شخص و..... اکتفاء نمی کنیم، بلکه در عین پایه قرار دادن سلامت و صِحت، اصل لیاقت و مهارت را نیز به میدان می آوریم و موضوع و شخص مورد بررسی را در «ترازوی لیاقت و بی لیاقتی» و توان و ناتوانی قرار می دهیم. البته در میدان سنجش موضوعات اصل «ضرورت موضوعات» هم به صحنه می آید، بدین معنا که: در سنجش مــوضوعات (علاوه بر مهارت و لیاقت)، ضرورت و اندازۀ احتیاج نیز مطرح میشود، چرا که برای مثال ممکن است کسی هم در کارش سلامت و امانت داشته باشد، و هم کارش را با مهارت و لیاقت انجام دهد، اما احتمالا موضوعی که بدان می پردازد (علیرغم زحمات بسیار) امری غیر ضروری و خارج از نیازهای مجتمع و زمانه باشد و کاری بی فایده بحساب آید؛ چیزی که به ناچار روی دستان می ماند و زمینۀ استعمال پیدا نمی کند. پس در میدان سنجش موضوعات ما باید روی «عمق و علمی بودن و ضرورت مسئله» تأکید نماییم، و اینکه چقدر مُستحق اخذ و دریافت می باشد، بگذریم از میزان سالم و صالح بودن مصدر موضوعی که پیگیری میشود. و در اینجاست که بسیاری از موضوعات تاریخی و همچنین موضوعات معاصر در میدان سنجش موضوعات (بدلیل عدم جوابگویی و عدم ضرورتشان) حذف و خواه ناخواه از دایرۀ استعمال و بکارگیری خارج می شوند.

بدیهی است وقتی که انسانها و جوامع بشری کار سنجش و ارزیابی و بکارگیری عقل و درایت را (جهت درک و فهم موضوعات) تعطیل میکنند، دیگر چیزی از انسانیت و عقل انسانی و اخلاق انسانی باقی نمی ماند و دنیای جهل و غفلت و حیوانیت ظاهر میشود؛ بحدی که بشریت دچار ابلهانه ترین عقاید و زشت ترین اَعمال می گردد و زمین و زمان را به فساد می کشاند. و قرآن حکیم خطاب به جُهّال بی خرد (جهت توجه دادنشان به خردوَرزی و سنجش موضوعات) در آیات متعددی این موضوع را به بحث گذاشته است، و با طرح «دو موضوع متضاد و سهل الفهم» خواسته که وارونگی نگرش و گمراهی آشکار آنها را به نمایش بگذارد، و آیۀ ۳۹ از سورۀ یوسف نمونۀ این نوع بحثهاست و می فرماید: أَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ: «آیا اربابان متفرقه و خدایان ساختگی بهتر هستند؛ یا خدای واحد و مُسلط؟!». و طبعا این نوع سنجش (سنجش دو امر متضاد) در قیاس با سنجش و ارزیابیِ دو موضوع نزدیک بهم و مشابه یکدیگر، بسیار ساده و سهل الفهم است، و خاصتا برای عقول و مردمان ساده بسیار راهگشاست. و در آیۀ ۱۲۵ سورۀ صافّات نیز مشابه این موضوع (کور شدن عقل و سنجش بشری و انذار آنها با طرح دو امر متضاد) چنین طرح و بیان شده است: أَتَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ (صافات - ۱۲۵): «آیا بُتی را فرا میخوانید و خالق اَعلی را رها و فراموش می کنید؟!». طبعا این نتیجۀ تعطیل کردن عقل و اخلاق و سنجش موضوعات است؛ و متأسفانه جهل و بغض بشری انسانها را دچار مواضع عجیبی می نماید؛ بحدی که مایۀ استغراب اهل علم و اخلاق میشود. و این آیه نیز میخواهد همین موضوع و خاصتا جهل و عناد بشری و استغراب ناشی از مواضع آنها را منعکس نماید. از این نوع آیات در قرآن مُبین زیاد آمده اند، و مثلا آیۀ ۵۰ از سورۀ مائده هم جزو آیاتی است که تعطیلی عقل و اخلاق و سنجش را بصورت بلیغ و رسایی به تصویر میکشد و میخواهد بشریتِ گمراه و بیخرد را وادار به تفکر و سنجش نماید و چنین روشنگری میکند: أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ (مائده - ۵۰): «آیا حکم و قوانین جاهلی و غیر توحیدی را میجویید؟! و چه حکم و قانونی بهتر از حکم و قانون الله برای اهل یقین و ایمان است؟!».  البته وقتی کار به جاهلیت و بیخردی و اِهمال و قاطی شدن امور می انجامد و حتی تمییز شرک و تـوحید و مسلمان و نامسلمان (در سایۀ جاهلیت و عوامی گری) مشکل می گردد؛ همه چیز معنای خود را از دست می دهد و اوضاع مسخ و منحط میشود؛ و در آن کسی که موسوم به مسلمان است و باید اهل توحید باشد، بر کسی که فاسق و مشرک و کافر است، فضیلتی پیدا نمی کند. و این در حالیست که قرآن مُنیر چنین تصریح میکند (در سنجش رنگ و جهت توحیدی با غیر آن): صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ (بقره - ۱۳۸): «صبغه و وجهۀ الله {جل شأنه}؛ و چه چیزی بهتر از رنگ و وجهۀ الله {رب العالمین} است؛ و بنابر این ما مطیع و پیرو این صبغه و صورتِ توحیدی هستیم». و بدبختانه و همین حالا بعد از چهارده قرن هدایت توحیدی و نزول این آیاتِ راهگشا حتی اکثر آنهایی که خود را اهل یقین و اسلامیت میدانند؛ در جاهلیت و عقاید و سُنن غیر توحیدی غوطه ور هستند؛ و با رها کردن عقل و تفکر و سنجش و عدم اهتمام به مُحتوای آیات قرآن، تفاوت اساسی بین آنها و جوامع گمراه و سرگردان باقی نمانده است؛ و حتی بسیاری از مسلمین! آرزوی وضعیت غیر مسلمین را دارند و میخواهند به آنها برسند؟! همان مسئلۀ عجیبی که آیات فوق الذکر آن را بیان میدارد و اکنون هم این قضیۀ وارونه را با تمام وجود لمس می کنیم. و قرآن مجید در همین رابطه و در کار بررسی حقانیت و بطالتِ موضوعات (که در سایۀ عدم وجود آن همه چیز بر انسانها مُشتبه و قاطی می گردد و شرک و خرافات بر جوامع بشری غلبه می نماید) چنین نتیجه گیری میکند: الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا (ملک - ۲): «او ذاتیست که مرگ و زندگی را بدین جهت خلق کرده که شما را با بهترین اَعمال بیازماید و مورد سنجش قرار دهد». و این آیه در بیان حکمت خلقت و سنجش انسانها با عالیترین اَعمال است.

مسئلۀ دیگر در میدان سنجش و گزینشِ موضوعات همانا «توانایی سنجش و ارجحیت» می باشد (که لازمۀ آنست)، و بدون آن اصل سنجش و گزینش لنگ و معیوب خواهد بود (توانایی که از نفس و اخلاق توحیدی و عقل فعال بشری و علمی نگری بدست می آید)، و این قضیۀ اجتناب ناپذیر در این آیۀ بزرگ چنین منعکس شده است: وَ لَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (بقره - ۴۲): «حق و باطل را قاطی نکنید و حق را پنهان مسازید، در حالی که میدانید که حق چیست و کدام است». علاوه بر این حقایق، تحمل و تقبل «نتایج سنجش و ارجحیت» در این راستا امری بسیار اساسی می باشد؛ و اصلا بدون تحمل نتایج سنجش و ارزیابی و شفاف شدن حق و حقیقت، تمایل به انحراف امری محتوم خواهد بود و کار تشخیصِ حق و حقیقت و «احسَنُ التأویل» عقیم خواهد ماند. در این رابطه آیۀ ۷۸ سورۀ زُخرُف بسیار بلیغ و رسا بوده و مسئله را چنین تبیین می کند: لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِّ وَ لَٰكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ: «همانا بر اساس حق وعدالت بسویتان آمدیم {و رسولان خود را برایتان فرستادیم}، و لکن اکثر شما نسبت به تحمل حق و حقیقت اکراه داشتید و از تقبل و اِعمال آن اجتناب کردید». و طبعا تحمل حق و عدالت شرط کلیدی وصول به «نتیجۀ سنجش مـــوضوعات» است. و بدون این شرط کلیدی، سنجش موضوعات عقیم و بلااثر خواهد بود. و این آیۀ عظیم (و آیات مشابه دیگر) سند آشکار مَبنایی بودن «تحمل حق و عدالت» در میدان سنجش موضوعات و اصلا در تمام زندگی است و جزو اصول دینداری اسلامی بحساب می آید. حق و عدالتی که با برخورداری از «اخلاص و آزاد اندیشی و راهرَوی» هر کسی می تواند آن را تشخیص بدهد. قابل ذکر است که سنجشِ موضوعات باید با توجه به تعرُف مصادر طی شود، تا اینکه هم بجا و نتیجه بخش گردد و هم «مسئلۀ سنجش و ارزیابی» سهل و آسان گردد. اما اگر چنین نشود و از ابتداء به صفر! کار سنجش و ارزیابی شروع شود، علاوه بر دشواریها و گشادگی موضوعات، نتیجۀ زیادی هم عایدمان نخواهد شد، چرا که مسائل و مطالب هم خیلی زیاد است و هم دسترسی به همه چیز ناممکن می باشد. اینست که تعرف مصادر برای مرحلۀ بررسی و سنجش موضوعات (به مثابۀ اساس و پایۀ آن) بسیار ضروری است، زیرا آنچه باید ارزیابی و سنجیده شود «مُحدد و مشخص» می گردد. در غیر این صورت، بدون تعرُف مصادر و تحدید و مشخص کردن آنچه باید «مبنای کار و سنجش» قرار گیرد، اوضاع بسیار گنگ و بلا حدود خواهد بود، و سرگردانی و گم گشتگیِ حقایق در انتظار اهل تحقیق خواهد نشست.

مبنای سوم: قیاس و مقایسه

قبل از چیز باید دانست که «قیاس و مقایسه» در رابطه با موضوعات مشابه و متوازن (و نه متفارق) و دارای تناسب زمانی و مکانی بکار گرفته میشود، و من جمله در تبیین و انتخاب محصولات فکری و عملی انسانها نقش زیادی بازی میکند. و قیاس و مقایسه عبارتست از «مقابل هم قرار دادن موضوعات و تشخیص نواقص و امتیازات آنها و تعیین درجات آنها نسبت به یکدیگر». اینست که قیاس و مقایسه یک نبرد و مُجابهۀ زمینی است، همانطور که آیاتِ الله و قوانین توحیدی برای واقعیات این جهانی و «تنظیم دنیا و روابط انسانها» وضع و نازل شده اند و در کرۀ ارض کاربرد پیدا میکنند. و بدین خاطر مثلا نباید از دین اسلام هر چیزی را انتظار داشت (با توجه به الهی بودنش)؛ اما از دیگر مکاتب و مناهج چشم پوشی کرد و آنها را بنابر ماهیت بشری از خیلی امور معاف نمود. بالاخره همۀ مکاتب (اعم از توحیدی و بشری) جهت حل واقعیات زمینی و چاره سازی آنها و سعادت بشر ظاهر شده اند، و اینجاست که قیاس و مقایسه و تحَدّای توحیدی معنا پیدا کند و در مقابله با همۀ مکاتب و مناهج چنین عرض اندام می نماید: قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَىٰ أَن يَأْتُوا بِمِثْلِ هَٰذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا (اِسراء - ۸۸): «بگو و اعلام کن که اگر جن و انس جمع شوند تا همانند قرآن کتابی بیاورند توانایی آن را نخواهند داشت؛ ولو در این کار همه پشتیبان و همکار یکدیگر باشند». البته اگر مکاتب و مناهج بشری بر پایۀ «عقل و درایت و شعور سالم» بوجود آیند، از مکاتب و مناهج توحیدی و از وحی تشریعی و تکوینی الله بسیار نزدیک میشوند و عقلانی می گردند؛ عقلانیتی که خواست ربُنا الله است و دین توحید بشریت را به عقلانیت و سالم سازی نفس (تزکیه) دعوت میکند. پس هدف قیاس و مقایسه (در هر چیزی) رسیدن به احسن التأویل و انتخاب افضل است، و آیۀ ۵۵ از سورۀ زُمَر این امر اساسی را بنحوِ بلیغی چنین اعلام کرده است: وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ (زُمَر - ۵۵): «دربارۀ آنچه از طرف خالق تان نازل شده از بهترین و برترین آن تبعیت نمایید». لازم بذکر است که قیاسِ رایج در فقه احکام با قیاس و مقایسۀ مورد نظر ما فرق اساسی دارد، زیرا قیاس در فقه احکام بیشتر به معنای تشبیه و هماهنگ کردن احکام و حوادث جدید با احکام و حوادث مصدر و سنت نبوی است، و عامتا عبارتست از تشبیه و هماهنگ سازی امور جدید با آنچه در صدر اسلام وجود داشته است. اما قیاس و مقایسه (به مثابۀ یکی از مصادر شناخت علمی) بیشتر معنای تطبیق موضوعات با یکدیگر را میدهد، و مشخصا برای کشف نواقص و امتیازات آنها در برابر یکدیگر قرار داده میشوند (با رعایت تناسب زمانی و مکانی). و طبعا در کار قیاس و مقایسه (جهت تشخیص احسن) همۀ موضوعات یکسان فرض میشوند، اما در قیاس فقه احکام، موضوع و امر جدید «با اصل و مادر آن» قیاس و مدنظر قرار می گیرد.

بنابر این، مبنای سوم شناختِ علمی، عبارتست از «قیاس و مقایسه»، و در واقع قیاس و مقایسه صفحۀ سوم یا مبنای سوم شناخت علمی را تشکیل می دهد. بدین معنا که بعد از تعرف مصادر به سنجش موضوعات می رسیم، اما در آنجا نیز متوقف نمی شویم و به قیاس و مقایسه احتیاج پیدا می کنیم. و طبعا این مبنای سوم بیانگر این حقیقت است که رشد و تکامل حد و نهایت ندارد، و در نتیجه حتی به امور مترقی و رشد یافته هم راضی نمی شویم، و در آنجا نیز اَحسنها و افضل ها را می جوییم و اختیار می کنیم. برای مثال یک چیز معقول و بجاست، علمی و حقیقی است، و ضروری و مشکل گشاست، اما نباید تصور کنیم که این آخرین چیز است و بهتر از آن نه وجود دارد و نه وجود خواهد داشت؛ بلکه باید معتقد باشیم که معقول تر و علمی تر و ضروری تر از آن نیز وجود دارد یا بوجود خواهد آمد. و مبنای قیاس و مقایسه این امر را مُیسر و این روش رشد دهنده را متحقق می سازد، و این آیۀ بزرگ هم بیانگر و ترجمان این وضعیت تکاملی است: مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (بقره - ۱۰۶): «پایان نمی دهیم و رها نمی سازیم آیه و قانونی را الا اینکه بهتر از آن یا همانند آن را {و متناسب با وضع جدید} جانشین می گردانیم، آیا نمیدانی که الله بر هر چیزی قادر و تواناست». و این بدین معناست که در منطق قرآن، اصل و اساس «رشد و ترقی قوانین» و مَنهج اَعلایی و تکاملی است. و همین است که در روش توحیدی قرآن وقتی امر و قانونی رها میشود بجایش امر و قانونی بهتر از آن جایگزین می گردد، یا لااقل امر و قانون جدید، آن کاربرد و تأثیر را دارد که اوامر و قوانین رها شده (در زمان و ایام خود) داشته اند و برای بشریت حلال و راهگشا بوده اند. همچنین آیات ۱۷ و ۱۸ از سورۀ زُمَر بیانگر آزادی انتخاب و استفاده از مبنای قیاس و مقایسه برای رسیدن به احسن امور است (هم در میدان انتخابِ مکاتب و مناهج و هم در میدان اجتهاد احسن و تأویلات برتر)، آیاتی که در تفسیر و تبیینِ قیاس و مقایسه و جهت رسیدن به درک احسن و انتخاب افضل ما را راهنمایی می کنند، و نص این آیاتِ بزرگ بدین قرار است:  فَبَشِّرْ عِبَادِ، الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ (سورۀ زُمَر - آیاتِ ۱۷ و ۱۸): «پس بشارت باد بر کسانی که سخن شنو {آزادمنش و دارای سعۀ صدرند} و از بهترین و برترین سخنان تبعیت می کنند، آنها همان کسانی هستند که الله هدایت شان کرده و آنها همان عُقلا و خردمندانند». و این  یعنی اینکه بشارت و عاقبت خوش شامل کسانی می شود که بنابر ماهیت آزادمنشانه و برخورداری از سعۀ صدر، سخن شنو بوده و بهترین و احسنِ آنها را انتخاب میکنند و از آنها تبعیت می نمایند.

باید دانست که در قرآن حکیم اصطلاحاتی همانند «احسنِ اقوال و احسنِ اَعمال و احسنِ روش ها و....» زیاد وجود دارد؛ اصطلاحاتی که فی الواقع تعابیر دیگری است برای قیاس و مقایسۀ موضوعات و تبعیت از عالیترین اَعمال و اجتهادات. و نمونه های این امر بدین قرار است: ۱- در بیان عالیترین افکار و عقاید و مقایسه آنها با یکدیگر: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ (زمر - ۲۳): «الله بهترین سخـن و کلام {قرآن} به بشریت رسانده است». و این یک تحدّی و مبارزه طلبی آشکار و آمادگی برای میدانداری و مقایسۀ دین توحید با غیر آن میباشد. ۲- در بیان عالیترین دین و مقایسه با ادیان و مسالک مختلف: وَ مَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ (نساء - ۱۲۵): «چه دین و منهجی بهتر از آنست که کسی خود را تسلیم الله نماید». طبعا این آیه در عالی بودن دین توحید و نفی شرک نازل شده است؛ و اینکه تنها الله لایق آنست که بشریت تسلیم آن شود، و تسلیم در برابر غیر الله شرک و بردگی است. ۳- در بیان عالیترین روش حل منازعه و در مقایسه با روشهای دیگر: فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلًا (نساء - ۵۹): «پس اگر در امری اختلاف و نزاع پیدا کردید آن را به الله (قوانین توحیدی) و رسول او (رهبری اسلامی) ارجاع دهید و آنها را مرجع گردانید، اگر به الله و روز آخرت ایمان دارید؛ این بهترین روش است و بهترین عاقبت را دارد». این آیه میخواهد عالیترین مرجع حل اختلافات را ارائه دهد (خاصتا برای اهل ایمان)، و روی این اصل تأکید میکند که الله و رهبری توحیدی عالیترین مرجع برای حل و فصل منازعات است. همچنین دربارۀ «خیرُ الأمور و خیرُ الناس و......» آیات زیادی در قرآن بیان شده اند و بیانگر قیاس و مقایسۀ امور و افراد و اُمَم هستند، و اینهم نمونه هایش: ۱- در مقایسۀ دنیا و آخرت: قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ لِّمَنِ اتَّقَىٰ (نساء - ۷۷): «بگو استفادۀ دنیا اندک است؛ و زندگی آخرت برای کسانی که تقوی و انضباط دینی دارند بهتر است». هرچند کسانی که تقوی و انضباط دینی ندارند فی الواقع خسِر الدنیا و الآخرة هستند؛ و «اِنَّ الإنسانَ لَفی خُسر» بیانگر وضع بشر گمراه است. ۲- در مقایسۀ پیشتازان اسلامی با بقیۀ مردم: كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ (آل عمران - ۱۱۰): «شما بهترین جماعتی بودید که برای مردم قیام کردید، امر به خیر و خوبی می کنید و از بدیها و زشتیها نهی می نمایید و به الله ایمان دارید، و اگر اهل کتاب {یهود و نصاری} ایمان می آوردند برایشان بهتر بود، هرچند بعضی شان ایماندار و بیشترشان فاسد و منحرف هستند». بدیهی است که در میدان حیات و زندگی، هم درک و تأویل حَسَن داریم و هم درک و تأویل احسن؛ اما آنچه قــرآن مُبین روی آن تأکید می ورزد و آن را لایق تبعیت می داند، همانا «احسن التأویل» است، چیزی که بیشتر در سایۀ قیاس و مقایسۀ آراء و موضوعات حاصل میشود. و در اینجاست که حَسَن از اَحسَن عقب می افتد و بالاخره احسن و افضل انتخاب می گردد. و لکن آنچه در همینجا قابل ذکر و تأکید میباشد اینست که کار قیاس و مقایسه در انفتاح و آزادگی میسر میشود و در تضاد با «تعصب و عداوت و کینه وَرزی» است. بعبارت دیگر «قیاس و مقایسۀ موضوعات با یکدیگر» با نفرت و عداوت امکان پذیر نمی شود، زیرا چنین حالتی مانع درک موضوعات و بیان حقایق میشود. و این تضاد مثل تضاد «آزادیخواهی و استبداد منشی» یا تضاد «سعۀ صدر و کافرکیشی» است. البته باید در نظر داشت که در میدان بدیها و انحرافات نیز قیاس و مقایسه وجود دارد: بد وجود دارد، بدتر وجود دارد، و بدترین هم وجود دارد. و خلاصۀ امر اینکه قیاس و مقایسه در قضیۀ شناخت بسیار ضروریست، زیرا رسیدن به اَحسَنِ انتخابها و اَحسَنِ تأویلها و اَحسَنِ اجتهادات تنها در سایۀ قیاس و مقایسه امکان مییابد، مبنایی که بدون آن «شناخت و معرفت بشر» تکمیل نمی گردد و کارش لنگ و معیوب می ماند. طبعا در گذشتۀ اسلامی هم وضع بهمین مِنوال بوده، و در واقع مذاهب اسلامی اجتهادها و روشهایی در فهم اسلام و اسلامیت بحساب آمده اند، اما رکود و توقف مسلمین، هم مانع تــداوم اجتهادات و طرح روشهای جدید گردید، و هم اجتهادات ارائه شده مطلق و دائمی شدند؛ و سرانجام عین دین! گشتند.

سازمان موحدین آزادیخواه ایران

۱۲ رجب ۱۴۲۹ - ۲۵ تیر ۱۳۸۷